Części mowy i zdania

CZĘŚCI MOWY

CZĘŚĆ MOWY	PYTANIA		PRZYKŁAD
rzeczownik	kto? co?	nazwy własne, rzeczy, istot, zjawisk;	Asia, kot, tulipan, szkoła
czasownik	co robi? co się z nim dzieje?	wyraz określający czynności, stany;	idzie, świecą, namalował
przymiotnik	jaki? jaka? jakie? czyj? czyja? czyje? który? która? które?	określenie cech, właściwości istot, rzeczy, zjawisk;	piękny, różowy, miła
przysłówek	jak? gdzie? kiedy?	określenie właściwości, cech czynności;	dobrze, wczoraj, daleko, ładnie
liczebnik	ile? który z kolei?	wskazuje na liczbę lub porządek rzeczy, osób;	dwa, drugi, dwoje
zaimek	zastępuje inne wyrazy	zastępuje inne części mowy (rzeczownik, przysłówek, przymiotnik, liczebnik) i wyrażają ich treść;	twój, my, kto, jak, tam
przyimek	łączy się najczęściej z rzeczownikiem	łączy się z innymi częściami mowy, nadaje im nowy sens;	za, nad, od, w ogóle, po
spójnik	łączy dwa zdania lub wyrażenia	łączy zdania lub wyrażenia;	i, albo, aby, że, bo

W zdaniu wyróżniamy:

• grupę podmiotu (podmiot i wyrazy, które go określają);

• grupę orzeczenia (orzeczenie i wyrazy, które go określają).

Podmiot z orzeczeniem tworzą w zdaniu związek główny. Pozostałe części mowy tworzą związki poboczne.

 

Oto części zdania:

• PODMIOT - nadrzędna część zdania. Jest wykonawcą czynności. Odpowiada na pytania: kto? co?
  Wyróżniamy następujące rodzaje podmiotów:

- gramatyczny - wyrażony w mianowniku, np.

Malarz namalował piękny obraz.

- logiczny - wyrażony w dopełniaczu, np.

Nie ma sukcesów bez ciężkiej pracy.

- domyślny - w zdaniu nie znajdziemy tego podmiotu, ale możemy się go domyślić, np.

Pojechaliśmy do Krakowa. [my]; Pójdę do sklepu po zakupy. [ja]

- szeregowy - składa się z minimum dwóch podmiotów, np.

Tomek, Łukasz i Jakub grają w piłkę nożną.

 

• ORZECZENIE - określa czynności lub stany osób albo rzeczy.
  Wyróżniamy dwa typy orzeczeń:

- czasownikowe - wyrażone osobową formą czasownika, np.

Jutro pojedziemy do lasu na grzyby. Deszcz padał przez cały dzień.

- imienne - złożone z łącznika (osobowa forma czasowników: być, stać się, zostać) i orzecznika (innej części mowy), np.

Jarek będzie pierwszy. Ta książka jest interesująca. Ania została aktorką. Ten dom jest z drewna.

 

• PRZYDAWKA - określa rzeczownik. Odpowiada na pytania: jaki? jaka? jakie? który? która? które? czyj? czyja? czyje? ile? czego? Z czego?
  
  Przydawka może występować jako:
  
  Przymiotnik - różowy sweterek
  
  Zaimek - ta dziewczyna
  
  Liczebnik - dziewiąta godzina
  
  Wyrażenie przyimkowe - spódniczka w kwiatki
  
  Rzeczownik w mianowniku - poeta Jan Kochanowski
  

 

• OKOLICZNIK - określa czasownik.
  
  Wyróżniamy okoliczniki:
  
  miejsca -  gdzie? skąd? dokąd?
  
  czasu - kiedy? jak długo? jak często?
  
  celu - po co? w jakim celu?
  
  przyczyny - dlaczego? z jakiego powodu? przez co?
  
  sposobu - jak? w jaki sposób?
  
  przyzwolenia - pomimo co? wbrew komu/czemu? na przekór komu/czemu?
  
  warunku - w jakich okolicznościach (coś się stało/stanie)?
  
  

DOPEŁNIENIE - określa czasownik. Odpowiada na pytania przypadków oprócz mianownika:

kogo? czego?

komu? czemu?

kogo? co?

kim? czym?

o kim? o czym?


Dopełnieniem najczęściej może występować jako:

rzeczownik - Kocham kino.

zaimek - Lubię go.

bezokolicznik - Uwielbiam rysować.


Dopełnienie może być:

bliższe - określenie, które staje się podmiotem przy zmianie orzeczenia ze strony czynnej na bierną, np.:

Mama ugotowała zupę. (strona czynna)

Zupa została ugotowana przez mamę. (strona bierna)


dalsze - określenie, które nie staje się podmiotem przy zmianie ze strony czynnej na bierną. Strona czynna nie ma możliwości przekształcenia się na stronę bierną, np.:

Do szkoły jeżdżę rowerem.

Witek pojechał na wycieczkę.

UWAGA!

czasowniki przechodnie - występują zarówno w stronie czynnej jak i biernej, np. maluje - jest namalowany

czasowniki nieprzechodnie - występują w stronie czynnej, ale nie można ich zamienić na stronę bierną, np. jadę